Land van Loon
Vlaanderen buiten de grenzen?
De graven van Loon en hun Europees patrimonium. Stof voor toffe trips!
Het vergeten land van Loon
De oudste betrouwbare vermelding van iemand uit het Loonse gravengeslacht is het grafschrift van prins-bisschop Balderik II van Luik. Hij bekleedde de Luikse cathedra van 1008 tot 1018. Meer dan duizend jaar geleden dus!
Het territorium van het graafschap Loon kwam grotendeels overeen met dat van Belgisch Limburg. In 1815 haalde koning Willem I van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden het in zijn gekroond hoofd om het voormalige graafschap Loon en het huidige Nederlands Limburg volkomen lukraak 'Limburg' te noemen. Naar het sinds 1288 Brabantse hertogdom Limb(o)urg aan de Vesder. Een 'exotische' naam, een fout wapenschild, een verkeerd volkslied …
Loon vormt een vergeten stuk Belgische geschiedenis. Het graafschap en het prinsbisdom Luik behoorden nooit tot de Nederlanden. Van bij hun ontstaan lagen ze in het Heilig Roomse Rijk der Duitse Natie. Tot 1795. Zelfs in het geschiedenisonderwijs blijkt het graafschap Loon vaak hoogstens een voetnoot waard. Wellicht omdat het nieuwe België in 1830 niet graag herinnerd werd aan een Duits verleden, nog minder na 1918 en 1945. Ook Duitse historici hebben de regio losgelaten. Een niemandsland dus. De graven van Loon speelden nochtans een vooraanstaande rol en lieten in eigen land én elders een boeiend patrimonium na: abdijen, burchten en stedenschoon.
Stof genoeg voor toffe trips!
La Wallonie flamande? Van 1361 tot 1795 resideerden de graven van Loon in Luik
Van het Luikse kathedraalkapittel en zijn vertegenwoordiger, de prins-bisschop kregen de Loonse graven hun territorium in leen. Van de Duitse keizer de grafelijke rechten. Twee onwettige opvolgingen deden het graafschap in 1361 echter aan de leenheer, de prins-bisschop van Luik, toevallen. Al zijn opvolgers droegen zo tevens de titel en kregen de bevoegdheden van graaf van Loon. Van 1361 tot 1795. De graven van Loon resideerden voortaan in Luik. Hun majestueus paleis staat nog integraal overeind en kan men op aanvraag bezoeken. Hun kathedraal, de Saint Lambert, ging echter in de Franse Tijd genadeloos tegen de vlakte.
De Luikse kerk van Saint Jacques is door Balderik II van Loon in 1015 gesticht. Tot voor kort werden de preken in het Nederlands gehouden in deze wondermooie kerk en de prachtige glasramen in het koor uit het begin van de 16de eeuw bevatten zelfs Nederlandstalige inschriften.
Loons Beieren: een stukje Vlaanderen in het hart van het Duitse Rijk
De Bourgondische hertogen slaagden er tijdens de 14de en 15de eeuw in verschillende gewesten in de Lage Landen tot een personele unie te verenigen. Bisdommen - zoals Utrecht en Luik – trachtten zij te controleren door er een vertrouweling tot bisschop te laten aanstellen. Maximiliaan van Oostenrijk bracht evenwel Luik en Loon omstreeks 1500 definitief onder in de Niederrheinisch-Westfälischer Reichskreits en niet in de Bourgondische Kreits. Loon deelde dus niet de lotgevallen van de Bourgondische, Spaanse of Oostenrijkse Nederlanden. Anders en daarom boeiend.
Zoals de Bourgondiërs wisten de graven van Loon door een uitgekiende huwelijkspolitiek een aantal verafgelegen graafschappen aan hun gezag te onderwerpen. En dat is in Vlaanderen onbekend. Zo bemachtigden zij een belangrijk graafschap in Frankenland (nu Noord-Beieren). Rond 1100 huwde graaf Arnold I van Loon er immers de enige dochter en erfgename van de burggraaf van Mainz.
Korte tijd later noemde de Loonse graaf er zich graaf van Rieneck. Vier generaties lang bestuurden de graven van Loon beide graafschappen tegelijk: Loon en Rieneck. Daarna lieten zij het graafschap Rieneck over aan een zijtak van de familie. Die stierf pas uit in 1559. Ze richtten er nog goed bewaarde burchten op, stichtten in dit verre graafschap steden en bouwden en begunstigden er abdijen. Een indrukwekkend maar in Vlaanderen ongekend architecturaal patrimonium doorstond er de tand des tijds.
Een bezoek meer dan waard!
Misschien een leuk idee voor de groepen: Ik deed al een tiental vierdaagse reizen naar dit stukje Vlaanderen in Beieren.
Het graafschap Holland: kroniek van Loonse overmoed
Een miniatuur uit de 15de eeuw toont de stervende graaf Diederik VII van Holland met zijn echtgenote Adelheid die hun enige dochter en erfgename Ada in allerijl uithuwelijkt aan graaf Lodewijk II van Loon. Uit de Chronique de Hollande, de Zeelande et de Frise, traduction française, dédiée au duc de Bourgogne, Philippe le Bon par Johannes de Beka. Bibliothèque Nationale de France, Ms Fr 9002, f. 71v.
Toen in 1203 graaf Diederik VII van Holland stervende was, huwde zijn enige dochter en erfgename Ada met graaf Lodewijk II van Loon. Tot groot ongenoegen van Ada's voogd, Willem van Friesland. Hij ontvoerde Ada naar Texel en nadien belandde ze als gijzelaar aan het Engelse hof. Lodewijk II van Loon moest in de slopende Loonse Oorlog de duimen leggen tegen Willems coalitie. Na enkele jaren kwam Ada vrij maar in ruil diende Lodewijks broer als gijzelaar naar Engeland te trekken. Na diens terugkeer nam hij wraak op zijn broers. De bronnen suggereren een dubbele gifmoord. De vermoedelijke gifmenger volgde op. Misschien als Wiedergutmachung en om het Loonse blazoen op te poetsen, schonk hij grond en een kapel aan de Duitse Ridderorde: het begin van Alden Biesen, de latere landcommanderij. Vele Vlamingen hebben dit grootste kasteel tussen Rijn en Schelde al bezocht maar niet beseft dat het kasteel ooit uit wroeging tot stand kwam. Het dramatisch verhaal van Ada en Lodewijk II van Loon leverde tot in de 19de eeuw overigens inspiratie voor heel wat miniaturisten, kroniekschrijvers, schilders en dichters. Zo prijkt Ada op de gevel van het stadhuis van Middelburg en prominent in de raadzaal van het Haarlems stadhuis.
Chiny en de French Connection
In 1227 huwde Arnold IV van Loon de enige erfgename van het uitgestrekte graafschap Chiny, vandaag in Zuid-België en Frankrijk. Zo werden ze (voor het graafschap Chiny) vazal van de hertog van het Franse Bar. Zij schonken verschillende nederzettingen de stedelijke vrijheid en begunstigden abdijen zoals die van Orval. Zij bestuurden Chiny gedurende 137 jaar in een personele unie. Noodgedwongen verkochten ze het toen om in Loon de successieoorlogen te bekostigen.
Begin oktober 1285 organiseerde Lodewijk IV van Loon in zijn graafschap Chiny het meest spraakmakende tornooi van de middeleeuwen. Met meer dan vijfhonderd ridders. Over dit spektakel schreef de trouvère Jacques Bretel een gedicht van 4564 verzen!
Een van de manuscripten van Jacques Bretels Tournoi de Chauvency
bevat een vijftiental miniaturen met tweegevechten en een mêlée.
Graaf Lodewijk IV van Loon en Chiny organiseerde
dit meest spraakmakende tornooi van de middeleeuwen.
Hier stormt Gerard van Loon af op zijn tegenstander.
Oxford, Bodleian Library, Ms Douce 308, folio 120r.
Ook in Chiny en omgeving bleven sporen van de graven van Loon zichtbaar zoals de ruïnes van de abdij van Orval, de bijzonder mooie kerk van Avioth en de restanten van het kasteel van Montmédy, later onder keizer Karel V verbouwd tot een machtige citadel.
Een krans van Loonse abdijen
Eeuwenlang leefde de Loonse bevolking in de schaduw van staf en troon. Diepgelovig bleef ze trouw aan de Kerk. De benedictijnen in Sint-Truiden, Aldeneik, Susteren (NL) en Munsterbilzen droegen in de Merovingische en Karolingische Tijd bij tot een tweede bekeringsgolf. Later stichtten de graven van Loon zelf nog invloedrijke abdijen waar zij de voogdij over uitoefenden zoals Averbode (1134) en Herkenrode (1192). Vroomheid was daarbij niet steeds het belangrijkste motief.
Gonzales Coques (1614/18-1684) schilderde
in opdracht van de abdij van Averbode het portret van haar stichter,
graaf Arnold II van Loon. Abdij Averbode.
Beieren in Luik en Loon
Johanna van Loon-Heinsberg (1443-1469) huwde met Johann II van Nassau-Saarbrücken (1423-1472),
Zij was de laatste rechtstreekse erfgename van het huis Loon-Heinsberg.
Ze overleed te Mainz in 1469 en ligt naast haar man en diens tweede vrouw begraven in een indrukwekkend praalgraf (Stiftkirche Sankt Arnual, Saarbrücken). Foto C. Maes en J. Gruyters.
Voortdurende misbruiken in de Kerk leidden tot Luthers succesvol protest in 1517. Luik bleef echter trouw aan de katholieke leer. Schoorvoetend moest het nochtans de besluiten van het Concilie van Trente (1545-1563) uitvoeren. Het verloor immers heel wat territorium ten koste van een aantal nieuwe bisdommen. Vijf uit Beieren ingevoerde prins-bisschoppen moesten na de Kölner Krieg de regio Luik en Loon in het katholieke kamp houden. Het Beiers wapenschild is dan ook uit Luik nooit verdwenen, zoals op het fronton van het historische stadhuis. Men kan het ook ontwaren in het fronton van het stadhuis van Bree.
Hoogdravende ridders met spraakmakende barden
In de schaduw van het Karolingisch en Ottoons hof kenden kunst en cultuur tussen Rijn en Maas een uitzonderlijke bloei. Bijna ononderbroken bleven de scriptoria van de Loonse en Luikse abdijen - manuscripten - verlucht met prachtige miniaturen - afleveren die de Europese schilderkunst in hoge mate beïnvloed hebben. De gebroeders Van Eyck realiseerden een nieuw hoogtepunt in de Europese kunst. De Luikenaar Lambert Lombard was een van de eerste renaissanceschilders in de Lage Landen.
Hendrik van Veldeke (°vóór 1150 – † tussen 1190 en 1200), afkomstig uit het graafschap Loon, verbleef geruime tijd aan het toonaangevende hof in Thüringen, in het zog van de graven van Loon-Rieneck. Zijn oeuvre stond dan ook aan de wieg van de Nederlandse én Duitse letterkunde.
***
Voor meer achtergrond en diepgang verwijzen wij naar de monografie: Jan Vaes, De graven van Loon. Loons, Luiks, Limburgs, uitgeverij Davidsfonds/WPG/Standaard Uitgeverij, Leuven, 2016; de derde druk is nog te verkrijgen in de boekhandel - ISBN: 9789059087651
De Landcommanderij van Alden Biesen verwelkomde van 26 oktober 2018 tot 10 maart 2019 de grote tentoonstelling: Limburg tussen staf en troon. Duizend jaar graafschap Loon. Georganiseerd door het Historisch Studiecentrum Alden Biesen. De tentoonstelling verhuisde in een aangepaste versie in de zomer van 2019 naar Beieren, meer bepaald naar het Spessart Museum in Lohr am Main. Onder de titel Von Flandern nach Franken. Die Grafen von Loon und Rieneck - Spuren aus 1000 Jahren.
Onze gids Dr. Jan Vaes beweegt zich moeiteloos binnen deze materie, Graven van Loon, wens je ook een bezoek te brengen aan Rieneck, neem dan contact op met J. Vaes.
Meer weten over Dr. Jan Vaes zie deze pagina op Wikipedia.
Fotografie: (header)foto © Dr. Jan Vaes - Een gastbijdrage van Dr. Jan Vaes. Dank je wel Jan!
Update 25 augustus 2025 | Gepub. 25 augustus 2025